چكيده:

اين بررسی به منظور بررسي تاثير سطوح مختلف مواد مغذي و مكمل ها و افزودني هاي جيره بر تقويت سيستم ايمني و تاثير آن بر پاسخ ايمني سلولي و ايمني همورال ماكيان انجام شده است.اين مطالعه برگرفته از تحقيقات و آزمايشات علمي معتبر صورت گرفته توسط متخصصين تغذيه طيور بر روي انواع مختلف طيور تجاري تغذيه شده با سطوح مختلف مواد مغذي مي باشد كه در طي اين بررسي با توجه به مكانيسم دفاعي سيستم ايمني طيور و ارتباط بين تغذيه و سيتم ايمني طيور و همچنين اهميت مواد مغذي در ايجاد كفايت ايمني و بروز پاسخ ايمني در حد مطلوب، ميتوان اثرات مثبت سطوح انرژي، ليپيدها، پروتئين و آمينو اسيدها، ويتامين هاي A،E،C،D و ويتامين هاي ب كمپلكس(B2 ،B6 وB12 )، مواد معدني شامل سديم، كلر، روي، مس، آهن، سلنيوم، منگنز و كبالت و افزودني هاي بيولوژيكي مانند پروبيوتيك ها و همچنين بره موم را مشاهده نمود كه بر اين اساس تاثير مثبت مواد مغذي بر تقويت سيستم ايمني امري اثبات شده است.

واژه هاي كليدي: مواد مغذي، سيستم ايمني، طيور

مقدمه

با توجه به افزايش روزمره جعيت، نياز به منابع غذايي مسئله‌اي مهم است. از منابع غذايي مورد نياز انسان مي‌توان به گوشت سفيد اشاره كرد كه پرورش طيور جايگاه ويژه‌اي را در اين زمينه ايفا مي‌كند. در پرورش طيور پيشگيري از وقوع بيماري ها از طريق اجراي صحيح برنامه‌هاي امنيت زيستي است و اگر احتمالاً اشكالي در اجراي برنامه‌هاي امنيت زيستي پيش آيد و بيماري به وقوع بپيوندد، بايستي مطمئن بود كه طيور از نظر عملكرد سيستم ايمني در حد مطلوبي قرار دارند و قادر به دفاع از خود مي‌باشند. كارآيي سيستم ايمني در اين مرحله باعث كاهش تلفات و خسارت مي‌شود. راه هاي مختلفي براي بالا بردن كارآيي سيستم ايمني وجود دارد و تحقيقات زيادي هم در اين زمينه صورت گرفته است. علاوه بر انتخاب ژنتيكي، بعضي از عوامل غيرژنتيكي مانند غلظت مواد معدني جيره قادر است كه تظاهر ژن هاي مسئول پاسخ ايمني را از طريق ايجاد تغيير در ميزان بلوغ سيستم ايمني و همچنين ميزان آنتي بادي‌هاي توليد شده در برابر عفونت‌ها تغيير دهد. با توجه به اين كه درحال حاضر هدف از پرورش طيور تجاري رسيدن به بالاترين وزن نهايي و حدااكثر توليد تخم‌مرغ به ازاي هر واحد مصرف خوراك مي‌باشد، بين صفات توليدي و پاسخهاي سيستم ايمني و صفات مربوط به مقاومت به بيماري ها همبستگي منفي‌اي وجود دارد. به عنوان مثال اين همبستگي منفي بين توليد و ايمني باعث مي‌شود كه در سويه‌هاي پر توليد عملكرد و تكامل سيستم ايمني ضعيف‌تر باشد. شايد يكي از عوامل ايجاد‌كنندة همبستگي منفي بين صفات توليدي و پاسخ هاي ايمني در طيور، تأمين همة احتياجات فيزيولوژيكي از طريق مصرف اقلام خوراكي محدودي مانند مواد مغذي و ميزان دسترسي آنها باشد. فنوتيپ هايي با وزن نهايي حداكثر نسبت به سويه‌هايي با وزن‌نهايي پايين‌تر، پاسخ هاي ايمني ضعيف‌تري را در برابر آلودگي‌هاي ناشي از ا‌كولاي و تيتراسيون آنتي‌بادي سلول هاي ايمني از خود نشان مي‌دهند. بنابراين امروزه در آميخته‌هاي حاصل از سويه‌هاي تجاري احتمال بروز هر نوع اختلال در پاسخ هاي ايمني بيشتر از هر زماني احساس مي‌شود. علاوه بر انتخاب ژنتيكي، بعضي از عوامل غيرژنتيكي مانند غلظت مواد مغذي جيره، قادر اند كه تظاهر ژن هاي مسئول پاسخهاي ايمني را از طريق ايجاد تغيير در ميزان بلوغ سيستم ايمني و همچنين ميزان آنتي‌بادي توليد شده در برابر عفونت ها را تغيير دهد.

جيره‌نويسي در طيور عمدتاً براساس شاخص هاي توليدي مانند رشد، توليد تخم و بازدة مصرف خوراك انجام مي‌شود، فلذا غالباً از توجه به معيارهاي لازم براي پاسخ هاي سيستم ايمني چشم‌پوشي مي‌شود، چرا كه مواد مغذي همچنين بر روي تكامل سيستم ايمني و حجم آنتي‌بادي توليدي تأثيرگذار مي‌باشد. در طول فاز حاد سيستم ايمني، بيشترين احتياجات تغذيه‌اي سبب سنتز و آزاد شدن پروتئين فاز حاد (APS) از كبد مي‌گردد. براي تأمين عملكرد مناسب لكوسيت‌ها، احتياجات انرژي و اسيد آمينه در اين مرحله بيش از احتياجات غذايي معمول مي‌باشد. اثر متقابل بين مواد مغذي متنوع و عدم توازن نسبت ها و سميت اين مواد مغذي منجر به اختلال در فيزيولوژي طبيعي جوجه و متعاقباً اختلال در عملكرد سيستم ايمني مي‌گردد.

با توجه به اين كه تغذيه نقش بسيار مهمي را در جهت حفاظت ميزبان عليه هجوم عوامل بيماري‌زا بر عهده دارد، كمبود در تغذية طيور مي‌تواند اثرات زيادي بر روي وظايف سيستم ايمني داشته باشد كه اين اثرات غالباً مضر مي‌باشند. همچنين قابل به ذكر است كه بيشتر تغييراتي را كه متخصصان تغذيه در جداول نيازهاي تغذيه‌اي طيور در سال هاي اخير منظور كرده‌اند مربوط به تأثير مواد مغذي در عملكرد سيستم ايمني طيور مي‌باشد.

سيستم ايمني طيور و انواع آن:

ايمني شامل دو نوع است:

1- ايمني غيراختصاصي

2- ايمني اختصاصي

ايمني غير اختصاصي:

اين نوع ايمني شامل مكانيسم‌هاي ارثي بوده كه باعث مقاومت در طيور مي‌شود ولي در بيشتر مواقع به لحاظ عدم برنامه‌هاي بهداشتي، اين قسمت مورد توجه قرار نگرفته و با استفاده از واكسن يا آنتي‌بيوتيك سلامت گله تأمين مي‌شود. برخي ازاين مكانيسم‌ها عبارتند از:

ژنتيك:

بعضي از پرندگان گيرنده‌هاي مربوط به عوامل بيماري‌زا را ندارند و بعضي پرندگان نيز به طور ژنتيكي به ويروس لكوز لنفوئيد مقاوم هستند.

ساختار آناتوميك:

بسياري از ارگانيسم‌هاي بيماري‌زا قادر به نفوذ به بدن از طريق پوست و غشاهاي مخاطي سالم نبوده و اصطلاحاً در ترشحات مخاطي ‌گير مي‌افتند، يا بعضي از بيماري‌هاي عفوني، كمبودهاي تغذيه‌اي و شرايط محيطي باعث آسيب‌پذيري پوشش‌هاي دفاعي بدن (پوست و مخاطات) شده وزمينه را براي ورود عوامل بيماري زا فراهم مي‌آورد.

جمعيت ميكروبي طبيعي:

پوست و روده‌ها به طور طبيعي حاوي جمعيت ميكروبي فراواني هستند كه مانع از برتري اجرام فرصت طلب، براي ايجاد بيماري مي‌شوند. استفادة نامعقول از آنتي‌بيوتيك‌ها و بهداشت ضعيف، تعادل جمعيت ميكروبي را بر هم خواهد زد.

مژه ‌هاي تنفسي:

بعضي از قسمت هاي سيستم تنفسي از مژه‌ها پوشيده شده كه مانع از ورود عوامل بيماري‌زا مي‌شوند. در صورتي كه هواي سالن از كيفيت خوبي برخوردار نباشد (گرد و غبار و آمونياك) مژه‌ها به تدريج كارايي خود را از دست مي‌دهند.

تغذيه‌، محيط (استرس، گرما، سرما)، سن (معمولاً جوان تر و مسن‌تر حساس‌ترند)، متابوليسم بدن و عوامل مكمل از عواملي هستند كه مكانيسم‌هاي ايمني‌زايي را تحت تأثير قرار مي‌دهند.

ايمني اختصاصي:

كه شامل دو قسمت: 1- ايمني هومورال 2- ايمني سلولي

ايمني هومورال:

ايمونوگلوبولين‌ها (آنتي‌بادي‌ها) و سلول هاي توليد كننده آن، اجزاي تشكيل دهندة سيستم ايمني همورال هستند كه هر آنتي‌بادي ضد ويروس فقط گيرنده ويروس خودش را دارد (آنتي‌بادي ضد ويروس نيوكاسل، براي ويروس لارنگوتراكئيت گيرنده ندارد).

طيور بعد از قرار گرفتن در برابر عوامل بيماري زا سه دسته آنتي‌بادي توليد خواهند كرد كه IgM، IgG و IgA هستند. ايمنوگلوبولين G، يك آنتي بادي حفاظت كننده مهم در طيور بوده و توسط اكثر تستهاي سرولوژيك اندازه‌گيري مي‌شود و 5 روز بعد از مواجه شدن با عامل بيماريزا قابل رديابي بوده و طي 3 تا 5 هفته به اوج رسيده و متاقباً به تدريج كاهش مي‌يابد.

سلولهاي توليدكنندة آنتي‌بادي ها، لنفوسيت هاي B ناميده مي‌شوند كه اين سلول ها در كبد، كيسة زرده و مغز استخوان توليد شده و به بورس فابريسيوس انتقال مي‌يابند. تخريب بورس فابريسيوس در سنين پايين در اثر ويروس گامبورو و مارك باعث مي‌شود تا پرنده نتواند در برابر بيماري ها مقاومت نموده و يا به واكسيناسيون پاسخ مؤثر بدهد. ميكروب هاي بيماري‌زا بعد از ورود به بدن توسط ماكروفاژها بلعيده مي‌شوند و سپس ماكروفاژ‌ها ميكروب ها را به لنفوستيهاي B عرضه مي‌دارند. اين سلول ها نيز 5 روز بعد از عرضه، آنتي بادي توليد مي‌كنند. اين وقفة زماني به خاطر آماده شدن و تكثير تعداد مورد نياز از سلولهاي B مي‌باشد. در صورتي كه پرنده براي بار دوم با هيمن بيماري مواجه شود، پاسخ سريع تر و آنتي‌بادي بيشتر توليد خواهد شد. اين روند اساس واكسيناسيون است. آنتي‌بادي ها قادر نيستند تا ويروس‌ها يا باكتري ها را به طور مستقيم از بين ببرند بلكه با اتصال به ميكروبهاي بيماري‌زا و مهار گيرنده‌هاي آن ها عمل مي‌كنند. اين كار مانع از اتصال ميكروب ها به گيرنده سلول هاي هدف مي‌شود. به عنوان مثال ويروس بيماري برونشيت عفوني كه گيرنده‌هاي آن توسط آنتي‌بادي ها اشغال شده، قادر به اتصال و نفوذ به سلول هاي پوششي ناي (سلول هدف) نخواهد بود. آنتي‌بادي هاي متصل شده همچنين باعث عدم تحرك ميكروارگانيسم شده و سپس راحت‌تر توسط ماكروفاژ‌ها تخريب مي‌شوند.

ايمني سلولي (لنفوسيت T)

اين نوع ايمني شامل تمام سلول هايي است (به جز سلولهاي توليد‌كنندة آنتي‌بادي) كه ويژگي واكنش با آنتي‌ژن را دارند و داراي منشاء با لنفوسيت B هستند ولي تمايز و تفكيك آن ها در تيموس صورت مي‌گيرد. لنفوسيت‌هاي T در مقايسه با لنفوسيت‌هاي B از تنوع بيشتري برخوردارند كه لنفوكين‌ها را توليد مي‌كنند و بعضي ديگر مستقيماً ميكروب‌هاي بيماري‌زا را تخريب كرده و بعضي ديگر پاسخ سلول هاي B، ماكروفاژ‌ها و بقية سلولهاي T را تقويت مي‌كنند. گروهي ديگر از سلولهاي T اثر مهاركنندگي دارند. سيستم ايمني سلولي زماني مورد توجه قرار گرفت كه مشاهده شد پرندگاني كه بورس آنها آسيب ديده هنوز قادر به مقاومت و غلبه در برابر بيماري ها مي‌باشند.

يك پرنده به دو طريق در برابر يك بيماري مقاومت مي‌نمايد كه عبارتند از:

1- توليد آنتي‌بادي متعاقب واكسيناسيون و يا مواجهه با بيماري كه اصطلاحاً ايمني فعال نام دارد. هر عاملي كه بر اجزاي همورال يا سلولي سيستم ايمني تأثير داشته باشد مي‌تواند ايمني فعال را دستخوش تغيير نمايد.

2- دريافت آنتي‌بادي از راه تخم‌مرغ يا ايمني غيرفعال كه پرنده در توليد اين آنتي بادي‌ها نقش نداشته و در اصل آنتي‌بادي‌هاي مادري هستندكه در زرده، آلبومين و ديگر مايعات تخم‌مرغ وجود دارد.

بنابراين به طور كلي عوامل سركوب يا تضعيف سيستم ايمني در طيور باعث افزايش حساسيت به انواع عفونت ها و بيماري‌ها مي‌شوند. انواع استرس ‌ها با ايجاد اثرات منفي بر روي سيستم ايمني طيور موجب شدت گرفتن و پيچيده شدن روند بيماري‌زايي عوامل عفوني مي‌شوند. به طور كلي سيستم ايمني كارآمد در طيور كمك شاياني در پيشگيري از بيماري‌ها و ايجاد زمينة مناسب براي بروز حداكثر توان توليدي مي‌نمايد كه در اين بازه به نقش تغذية مختلف و عناصر معدني و ارتباط ميان كيفيت جيرة غذايي در قدرت سيستم ايمني طيور بستگي دارد.

مكانيسم دفاعي در طيور

محيط سالن در شرايط پرورش متراكم جوجه‌ها، همواره شامل طيف وسيعي از ميكروارگانيسم‌هايي مي‌باشد كه به طور مستمر با سيستم ايمني در حال رقابت هستند. بطور كلي عوامل بيماري‌زاي مهاجم از طريق آنتي‌بادي‌هاي مترشحه از نوتروفيل ها و يا حاصل از ميكروب هاي غيرفعال و ضعيف شده (واكسنها) سركوب شده و نهايتاً لاشة سلولي اين مهاجمين از طريق عمل بيگانه خواري حذف مي‌شوند. اين مكانيسم دفاعي براي كنترل پاتوژن هاي خارج سلولي مانند باكتري‌ها و همچنين در برابر عوامل بيماري‌زاي داخل سلولي مانند ويروس ها بازدهي كاملاً مؤثري را از خود نشان داده است. براي مقابله بر عليه عوامل بيماري‌زاي داخل سلول همانند ويروسها، اين مكانيسم ايمني بواسطة سلولهاي CMI نقش كليدي را بر عهده دارد. در اين مكانيسم با توجه به اينكه امكان از بين بردن عوامل پاتوژن از طريق ترشح آنتي‌بادي وجود ندارد فلذا به كمك تزريق سيتوتوكسين لنفوسيت‌هاي نوع T، به داخل سلول آلوده، نتيجتاً تخريب سلول و از بين رفتن ويروسها امكان پذير مي‌گردد. سيستم ايمني در برابر ورود عوامل بيماري‌زا، تركيبات متنوعي را مانند پروتئين‌هاي فاز حاد، آنزيم‌هاي پروتئوليتيك و هيدروليتيك، راديكالهاي اكسيژن و مشتقات نيتروژن را براي از بين بردن پاتوژن هاي مهاجم يا سلولهاي آلوده توليد مي‌كند.

اجزاي اصلي سيستم ايمني لنفوسيت‌ها هستند كه نقش آن ها شناسايي آنتي‌ژن‌ها است و از اين راه‌ها پاسخ ايمني را بوجود مي‌آورند كه اين عمل توسط گيرنده‌هاي غشاء سلولي انجام مي‌گيرد و شامل دو نوع هستند: لنفوسيت‌هاي B,T.

لنفوسيت هاي T در پاسخ ايمني شركت مي‌كنند و باعث بوجودآمدن پلاسموسيت‌ها مي‌شوند و مسئول ايجاد آنتي‌بادي و ايمني هومورال هستند. اجزاي ديگر سيستم ايمني غدة تيموس است كه دو وظيفه مهم دارد:

1- ساختن لنفوسيت‌ها در قسمت قشري

2- ساختن مادة همورال توسط سلول هاي پوششي كه سبب تحريك لنفوسيت‌هاي محيطي مي‌شوند.

اجزاي ديگر سيستم ايمني طيور غدة بورس فابريسيوس مي‌باشد. برداشتن بورس فابريسيوس در دوران زندگي باعث نبودن آنتي‌كورها و عدم تشكيل مراكز زايشگر گره‌هاي لنفاوي (اين مراكز محل تجمع سلولهاي B است كه از نظر ايمني واكنش نشان مي‌دهند و با تهاجم آنتي‌ژن‌ها اندازة آن ها تغيير مي‌كند) و پلاسموسيت‌ها مي‌شود ولي تعداد سلولهاي T در خون و يا بافت‌ها كاهش نمي‌يابند و سيستم ايمني سلولي سالم باقي مانده شمار زيادي از محققين بورس را به عنوان محل توليد ايمونوگلوبولين‌ها ذكر نموده‌اند. بورس ممكن است داراي نقش محافظتي در انتهاي دستگاه گوارش باشد زيرا آنتي ژن‌هايي كه وارد فضاي داخلي بورس مي‌شوند موجب تحريك قسمت مياني اپي‌تليال فوليكولي و ترشح پادتن مي‌گردند. (اپي تليال محل قرار گرفتن سلول هاي لنفوئيدي است كه خود اين ياخته‌هاي اپلي‌تليال جاي خود را به لنفوبلاستها و لنفوسيت‌ها مي‌دهند).

سيستم ايمني جوجه شامل بورس فابريسيوس، تيموس، مغز استخوان، طحال، غده هاردين، لوزه‌هاي سكومي و گره‌هاي لنفاوي اوليه مي‌باشد. مكانيسم‌ پاسخهاي ايمني فقط هنگامي فعال مي‌گردد كه بافتهاي ميزبان توسط يك آنتي‌ژن خارجي نظير عفونت ويروسي يا باكتريايي مورد تهاجم واقع شود. سرعت پاسخ ايمني در تعداد دفعات مواجه شدن با آنتي‌ژن بستگي داشته در حالي كه شدت پاسخ ايمني به كفايت ايمني جوجه ارتباط دارد. با اين حال كفايت ايمني خود را به موارد زير بستگي دارد:

1- تكامل سيستم ايمني

2- وجود عوامل تضعيف كنندة ايمني مثل انواع مايكوتوكسين‌ها از قبيل: آفلاتوكسين‌ها، اوكراتوكسين‌ها، فوزاريم B1 و T2-toxin هستند كه بيشترين اثر سوء را در فعاليت سيستم ايمني طيور را دارند.

3- شدت عفونت

4- وضعيت تغذيه‌اي

5- عفونت هاي اضافه شده

6- عفونت هاي مختلط

7- ساير موارد

درشرايط تجاري در گله‌هايي كه در معرض عفونتهاي درمانگاهي يا تحت درمانگاهي ناشي از موارد ذيل مي‌باشند پاسخ ايمني كمتر از حد مطلوب به دفعات مشاهده مي‌گردد.

1- بيماري بورس عفوني

2- سندرم سوء جذب

3-عفونتهاي ناشي از رئوويروس‌ها

4- عفونتهاي ناشي از آدنوويروس‌ها

5- عفونت ناشي از ويروس رتيكولو اندو تليوز

6- مسموميت با سموم قارچي

7- كوكسيديوز

تحت شرايط ايجاد‌كنندة استرس از قبيل گرما، سرماي شديد، تراكم زياد گله، غلظت زياد آمونياك و نوسانات شديد جوي نيز پاسخ ايمني كمتراز ميزان مطلوب مي‌باشد.

عفونتهاي مختلط رايج

تحت شرايط تجاري بروز عفونت هاي مختلط بيش از آنكه يك استثناء باشد معمولاً به عنوان يك قاعده مطرح است. در برخي از موارد عوامل استرس ‌زا از طريق ممانعت نمودن از بروز پاسخ ايمني، قادربه مستعد نمودن جوجه نسبت به عفونت هستند. متداول‌ترين دلايل پذيرفته شده براي بروز پاسخ ايمني كمتراز حد مطلوب عبارتند از:

1- تخريب نسبي يا كامل سيستم ايمني

2- هضم ضعيف مواد مغذي

3- جذب ضعيف مواد مغذي

4- اجراي بيش از حد برنامه‌هاي واكسيناسيون

5- عفونت‌هاي مختلط يا اضافه شده

6- عدم كفايت ايمني

7- عفونتهاي مزمن

8- برخي تركيبات دارويي

بنابراين مي‌توان به اهميت مواد مغذي، وضعيت تغذيه و هضم جذب آنها در كفايت ايمني و بروز پاسخ ايمني در حد مطلوب پي‌برد.